« La grafia es mai que la grafia » a escriut un jorn le Professor Sauzet. Polida senténcia qu’ensenha quant perilhós e ideologic es le debat suu biais d’escríver la lenga nosta, e çò dempuix un sègle au mens. Se la grafia dita « classica » o « alibertina » sembla ara acceptada peus universitaris e dins l’ensenhament public e associatiu occitan, sembla mes complicat entre les militants, e dins la poblacion occitana. Poirem esquematizar atau : d’un costat les occitanistas e simpatisants, qu’utilízan e defénen la grafia « classica » 1, de l’aute costat les localistas (gasconistas, provençalistas,…) e le pòble dins la sua majoritat qu’utilízan (per causida, per abitud o pr’amor que no’n conéixen pas d’auta) la grafia « afrancisada ».
La meta d’aqueste article n’es pas de hèr un expausat istoric de l’us de las grafias en òc 2, mès meslèu de prepausar ua reflexion sus las grafias occitanas, e ensajar ua mediacion.
S’es vertat que la grafia dita « classica » o « sabenta » pareix fòrça interessanta scientificament (etimologia latina preservada, ligam damb l’occitan medievau, parallelisme damb las autas lengas latinas pròixas) – es la qu’emplegui e que m’estimi mes 3 –, non podèm pas pr’aquò denegar l’importància – istorica e sociala – de la grafia dita « mistralenca ». Encara menx contar mensontges au son prepaus. La qualificacion de « patoesanta » o « afrancisada » dèixa pensar que les escrivans que l’empleguèn – e l’emplégan encara – escriurén dins ua lenga menx occitana, dins un patoés a l’imatge de la sua grafia. Çò de geinant es que la part màger de la literatura d’òc estoc escriuta dins aquera grafia. Quitament l’apelacion « mistralenca », quan serà mes simpatica, pausa problèma dins la mesura on, se consideram que la grafia « classica » es ua adaptacion modèrna de la grafia medievala, cau tanben reconéixer que le poèta provençau – o le son companh Roumanille – adaptèc ua grafia utilizada dempuix le sègle XVII au menx : en gascon, la transicion se pòt aisidament sentir entre Pey de Garros qu’utiliza ua grafia fòrça pròixa de la grafia medievala – encara qu’adaptada, damb dejà le son [u] escriut « ou » 4 -, e la deu « Trimfe de la lengouo gascouo » de Jan-Geraud D’Astròs, clarament « pre-mistralenca », se’s pòt díser atau. Praquò, s’agix dins les dus cas de balhar a la « lenga » ua òbra de qualitat, de’u hèr quitament un « trimfe » ! E en mes de l’istòria literària pura, aquera grafia es, dincas ara, le biais popular d’escríver la lenga d’òc. De las « hount » lanesas dincas aus « lou marcat » o « carrero » deus nostes vilatges, en passar peus « coursayres », « festayres » o autes « pitchouns » e « poutous », o mèma un « Lou Dàvi », la grafia « afrancisada » permèt de transméter aisidament la lenga, en tot respetar mes la prononciacion vertadièra a l’orau, dins ua societat d’Occitans non educats a la grafia alibertina. D’un punt de vista purament actuau, aquera es encara l’unica grafia popularament admesa e compresa dins la societat : seré donc mes juste de la nomar « populara », fàcia ua grafia « sabenta », se no’ns volèm pas desseparar deu pòble occitan dins la sua realitat, e se’n anar crear ua casta de clèrgues occitanistas mespresants e moralistas. Que l’occitan estossa bèth temps-a la lenga deus trobadors, la prumèra lenga romana literària, es vertat e ac demorerà, mès es ara ua lenga populara (encara que de menx en menx), parlada mairalament peus (vièlhs) paisans e obrèrs subretot, e non podèm pas escopir ser tot çò que le pòble hascoc entà emplegar la lenga, damb les mejans que possedixèva. Cau reconéixer la realitat sociolinguistica de l’occitan se volèm aver un impact sus aqueth aspèct.
De mes, i a dins le mond d’autes exemples de lengas damb mantuas grafias : le berbèra utiliza sia l’escritura d’origina, sia ua escritura aràbia, sia encara ua auta en caractèris latins mes adaptada aus mejans de comunicacions actuaus 5 (ordenator e telefòn mobil, en tot cas dincas a las adaptacions recentas e parcelàrias de las nòvas tecnologias). Es la medixa causa que s’es passat en Orient Mejan on ua grafia latina de l’arabi dialectau levantin s’es desvelopada per l’us deus textòts e de l’ordenator. Ara se tròba en usatge a costat de la grafia aràbia dins las publicitats, cèrts tèxtes de cançons, noms de botigas, corses d’arabi dialectau endeus estrangièrs, etc… o encara en arabi magrebin dins la comunitat franco-magrebina de França 6. Podèm pensar çò que volèm d’aqueras adaptacions, considerar que hèn pròva d’ua sosmission a l’occident (representat per la grafia latina), d’ua vision eronada de la modernitat. Podèm deféner, com mantuns, ua grafia mes respectuosa de la cultura d’origina e de l’istòria. Mès non podèm pas denegar le ròtle sociau e popular que jògan aquestas nòvas grafias dins l’usatge e la difusion actuaus d’aqueras lengas. Subretot que dins le cas de l’occitan, la grafia « populara » a aquesit un aura literari e mes administratiu (la Declaracion deus Drèits de l’Ome e deu Ciutadan tradusida dins diverses dialectes occitans pendent la Revolucion francesa per exemple 7).
Çò que prepausi n’es segurament pas d’abandonar la grafia classica! Mès cada persona que defend la lenga nosta e que li vò tornar balhar ua dignitat non pòt pas desnegar l’importància e la preséncia de la grafia populara. Perque hè part de la nosta istòria, nos cau nos arreconciliar damb aquera grafia ! Perque, en la refusar, nos copam d’un pan immense de la nosta literatura, e de la nosta istòria en generau. Perque tanben pòt èster un biais d’arreconciliar les defensors de la lenga (panoccitanistas e localistas). Perque, subretot, çò que compta es que la lenga sia preservada e espandida. Çò que prepausi es meslèu d’acceptar e de reconéixer la co-existéncia de duas grafias en occitan : ua grafia dita populara, mes aisidament comprensibla immediatament peu pòble dins la sua grana majoritat, que se poiré emplegar, en mes de l’auta grafia, dins la vita vitanta (pubs, noms de botigas, comunicacion, mès tanben literatura ende’us que’n hèn la causida, arts, etc…), e ua grafia dita classica o sabenta, que s’emplegueré dins las produccions universitàrias e scientificas, e dins l’ensenhament de basis (perque me sembla paradoxalament mes aisida a ensenhar que la grafia populara menx establa e menx clara 8) com dijà se hè ara. Prepausi enfin que sian ensenhadas las duas grafias dins le segondari e a l’universitat, sens mespretz ni ierarquia, ende que les occitanofòns, vielhs e navèths, non pèrdan pas le ligam damb tota l’istòria literària deu país, deus trobadors dinc a Garros, de Goudoulin dinc a Mistral, deus Armanacs de la Gascougno dinc a Manciet, Bodon e Roqueta, dins les paises occitans tots, e non pas unicament en Provença 9. Encara un còp, fàcia un esperit à la française uniformizator e univòc, defeni un aute biais de pensar le mond, pluriau, dobèrt e conviviau, un esperit que gausi nomar a l’occitana.
Nòtas
1. Encara que caurré parlar deus cas de la grafia aranesa, entre classica e localista.
2. Podètz trobar informacions suu site de l’universitat de Montpelhièr , o encara sus Wikipedia
3. Damb l’adaptacion gascona de l’-x- peu -sh-, qu’es vertat… Mès vendrà lèu la nòrma ça’m pensi.
4. Se ved la transicion fonetica entre [o] e [u] dins un vèrs atau :
“Ou quant lo menusèr peu hust lo ribót passa
Ou qant [sic] lo Sarralhé aplanix la gurgosa”
in Poesias Gascoas, Pey de Garros, Tolosa, 1567
5. Site tamazgha
6. Site Persée
7. La Constitutien francézo, traducho, confourmament eis decrets de l’Assemblado Nacionalo Constituanto, en léngo provensalo, é presentado a l’Assemblado nacionalo legislativo, trad. Charles François Bouche, Paris, 1792. Entau Provençau per exemple.
8. Un mot com « canta » en grafia populara pòt per exemple èster comprés a l’encòp com « cantar » o « canta » (e mes « cantat » en provençau) en foncion deus accents.
9. Que Mistral obtenguossa le prèmi Nobel non significa pas que le Felibritge n’èra pas que provençau!!!
Primaël 